IMIGANI Y'IMIGENURANO

^[1] Imigani y'imigenurano yaciwe n'abakurambere,ariko ntidushobora kumenya izina ry'uwaciye umugani uyu n'uyu.

Kugenura bivuga iki?

Kugenura byumvikana iyo ushubije ikibazo giteye gitya "kuki naka bamwise gutya?."Bamwise"Ntimpirangeza",kubera ko se

yari amaze kubyara abana benshi,kandi adafite icyo abareresha gihagije.Ati "Imana si ukumpa abana,irangerageza ngo irebe

ko nabinubira".

Kugenura rero ni ukugenekereza ku kintu cybayeho.Baca umugani ngo<<umugani ugana akariho>>.Baca umugani bafite icyo

bahereyeho,ari byo kugenura.

urugero:mu Rwanda abantu bahoze banga umugayo.Ariko aho amafaranga yadukiye,abantu barahemutse,barakabya.Ibyo byatimye baca umugani ngo"urumiya rwamize inshuti".Bagenuriye ku buhemu bwaturutse ku mafaranga.

kugira ngo ushobore gusobanukirwa n'umugani ni ngombwa kumenya aho ukomoka n'icyo bawuciriyeho.

Umugani wumvikana kuburyo bubiri:uburyo bwambere ni uburyo bwa kamere yawo,mu mvugo iboneye.Uburyo bwa kabiri ni

uburyo bw"imvugo y"amarenga,ishushanya icyo bawuciriye,ari byo byitwa kugenura.

urugero:"inkoko iyo ivuye inkoko itarariye amagi adashobora kuvamo imishwi,ahubwo arabora.Ariko,mu mvugo y'amarenga

ugomba kwubaza uti "uyu mugani bawuciye bagenura iki?".Bagenuraga umubyeyi upfuye agasiga abana bakiri bato.Abo bana

bagira imibereho mibi,ari byo bishushanya kubora kw'amagi.

Inkomoko y'imigani y'imigenurano

imigani y'imigenurano ishobora gukomoka :

KU MATEKA:

Urugero:"NZASHIRA I NGURUGUNZU NKIRI NGAGI".wakomotse kuri NGAGI wari utuye i Ngurugunzu mu kingogo muri Kibirira

na Gatumba na Muhororo,ubu ni mu karere ka Ngororero.

Ngagi yari yararanzwe no kuba inyangamugayo idasanzwe.Nta muntu wigeze amwumvaho ijambo ribi.Rimwe umuntu yashatse kumucumuza ngo amwandurize ikamba ry'ubumanzi,amushinga umuhunda w'icumu ku kirenge nkana ,ngo avuge nabi,ate isaro.

Ngagi yarashinyirije aramubwira,ati"shingura,nzashira i Ngurugunzu nkiri Ngagi."Gushira iNgurugunzu ni ugupfa ,kuko upfuye utongera kugaragara ahantu yari atuye.Uyu mugani ni wo wacira umuntu ushaka kuguhemuza,"nzatsimbarara ku butungane

bwanjye,noye kubuvurira,nta soni nterwa n'ibyo nakoze kugeza ubu.

Ibyabaye by’ukuri (Amateka): Hari imigani yaturutse ku byabaye by’ukuri mu mateka y’abantu cyangwa ibihugu, nk’imvugo yagiye ikoreshwa cyane kubera igisobanuro cyayo gifatika. Urugero: "Uwanga amazimwe aburara ku mugoroba."
Imyitwarire cyangwa imyifatire rusange: Hari imigani ishingiye ku myitwarire y’abantu n’uko bayifatamo mu buzima bwa buri munsi. Urugero: "Urucira mukaso rugatwara nyoko."
Inyamaswa n’ibinyabuzima: Imigani myinshi igira aho ihurira n’inyamaswa cyangwa ibinyabuzima, yerekana uko abantu bagiye babihuza n’ibitekerezo byabo. Urugero: "Igihe kiragera inka igatera umukamo mu itovu."
Umurage w’umuco n’imibereho: Imigani y’imigenurano igira uruhare mu gukomeza umuco, ikigamijwe ni ugusigasira indangagaciro no kwigisha abazabakomokaho.

AKAMARO K'IMIGANI Y'IMIGENURANO

Imigani y’imigenurano ifite akamaro k’ingenzi mu buzima bw’abantu, cyane cyane mu rwego rw’umuco, uburezi, n’imibanire. Dore bimwe mu byo imigani y’imigenurano igirira akamaro:

1. Gutoza indangagaciro n’imyitwarire myiza

Imigani ifasha kwigisha amahame y’imyitwarire n’indangagaciro zirimo ubutwari, ubunyangamugayo, ukwihangana, n’urukundo rw’abandi. Urugero:

"Akebo kajya iwa mugarura" (bigisha ko ibikorwa byiza cyangwa bibi bigaruka kuri nyirabyo).

2. Kwibutsa ibyahise n’amateka

Imigani yibutsa abantu ibyabaye mu mateka, bityo ikarinda umuco n’amatwara y’abenegihugu. Urugero:

"Igihe kiragera inka igatera umukamo mu itovu" (ibibabaje bishobora guhinduka ibyiza mu gihe kizaza).

3. Gukosora no gucyaha mu kinyabupfura

Imigani ikoreshwa mu gusubiza umuntu cyangwa kumuhwitura atarakarijwe. Urugero:

"Agapfa kaburiwe ni impongo" (gusobanura ko umuntu wari waraburiwe agomba kwitwararika).

4. Gushimisha no gusetsa

Hari imigani ikoreshwa mu biganiro by’imiryango cyangwa mu nama kugira ngo byorohe kuganira no gushimisha abitabiriye. Urugero:

"Umwami ntiyica agakiza rubanda."

5. Guhanga umurage w’umuco no gusigasira ururimi

Imigani ituma ururimi rw’umwimerere rudacika, kuko ikubiyemo amagambo yihariye afite ibisobanuro byimbitse bigaruka ku miterere n’imibereho y’abaturage.

6. Kwigisha ubuhanga n’ubumenyi

Imigani irimo amasomo ahanini ashingiye ku bugenge bw’ubuzima, nko kumenya ko hari ingaruka ku bikorwa byose umuntu akora. Urugero:

"Uhishira umurozi akakumaraho abana" (bigisha kutihanganira ibintu bibi).

7. Guhuza abantu no kubaka umubano

Iyo abantu basangiye imigani, byubaka umubano kuko ibaganisha ku ntego imwe yo gusangira ibitekerezo no gukomeza umuco.

Imigani rero ifite uruhare rukomeye mu buzima bw’abantu n’imiryango, kuko ituma amateka, umuco, n’indangagaciro bidacika mu muryango nyarwanda.^[2]

INGERO Z'IMIGANI Y'IMIGENURANO

Dore ingero z’imigani y’imigenurano n’inyigisho ziyikubiyemo:

1. "Uwanga amazimwe aburara ku mugoroba."

Bisobanura: Abantu badashaka kumenya amakuru cyangwa ibibakikije bashobora kwisanga mu bibazo kubera kutamenya.
Inyigisho: Biba byiza kumenya amakuru ahagije kugira ngo ubashe kwirinda cyangwa gufata ibyemezo byiza.

2. "Iyo umugabo ashaka urugi, arabona urutindo."

Bisobanura: Umuntu wifitemo ubushake bwo gukemura ikibazo abona igisubizo, n'iyo cyaba kitari cyoroshye.
Inyigisho: Kugira ubushake no kwihangana bifasha kugera ku ntego.

3. "Agapfa kaburiwe ni impongo."

Bisobanura: Iyo umuntu yaburiwe kenshi ariko ntabyiteho, asanga ingaruka zimusanze.
Inyigisho: Kwitondera inama n'ibimenyetso bishobora kugufasha kwirinda ibibi.

4. "Urucira mukaso rugatwara nyoko."

Bisobanura: Iyo ukoreye abandi ibintu bibi, bishobora kukugarukira.
Inyigisho: Ukwiye kwirinda ibikorwa bibi, kuko ushobora kwangiriza n’abawe cyangwa ukabigwamo.

5. "Ijya kurisha ihera ku rugo."

Bisobanura: Umuntu akwiye gutangirira ku byo afite cyangwa kubaka aho ari mbere yo gushaka kure.
Inyigisho: Gukemura ibibazo byawe bwite cyangwa byo mu muryango mbere yo kwita ku bindi.

6. "Utaye isuka aba agiye kuyishakira umuheto."

Bisobanura: Umuntu utakaje igikoresho cyangwa umutungo runaka aba ashakisha uko yakisubiza cyangwa akabona ibindi bisimbura.
Inyigisho: N'iyo ibintu byapfa, ukwiye gushakisha uburyo bwo kongera kwisubiza cyangwa kubona igisubizo.

7. "Amarira y’inkoko atemba ajya mu jisho."

Bisobanura: Iyo umuntu afite ikibazo, ahanini ni we kibabaza kurusha abandi.
Inyigisho: Ibibazo by'umuntu ubifata neza gusa iyo ubirimo, abandi babibona nk'aho byoroheje.

8. "Ushaka inka aryama nka yo."

Bisobanura: Iyo ufite intego runaka, ugomba gukora cyane cyangwa kwitwara nk’uko bikwiye ngo uyigereho.
Inyigisho: Inyota yo kugera ku kintu ikwiye kuba iherekejwe n’ibikorwa bijyanye na cyo.

9. "Iyo uhetswe n’abakubita, ntiwumva ko uri mu mugongo."

Bisobanura: Iyo umuntu atazi neza imiterere y’icyo afashijweho, ashobora kutamenya agaciro kacyo cyangwa ingorane zigiherekeje.
Inyigisho: Kumenya agaciro k’ibyo ubona cyangwa ubona bifite ishingiro ni ingenzi.

10. "Nyamara akanyoni katagurutse kamenywa n’ikirere."

Bisobanura: Hari ibintu bishobora kwigaragaza neza ukabimenya utabanje kugerageza ibindi byinshi.
Inyigisho: Iby’ingenzi birigaragaza ku buryo bugaragara; si ngombwa gushakisha by’ikirenga.

Iyo migani igaragaza ubwenge n’umuco w’abanyarwanda, ikaba itanga inyigisho zikomeye mu mibereho ya buri munsi.^[3]

AMOKO Y'IMIGANI Y'IMIGENURANO

Imigani y’imigenurano ifite amoko atandukanye, ashingiye ku ntego n’inyigisho y'iyo migani. Dore amoko nyamukuru y’imigani y’imigenurano:

1. Imigani y’Ibigisha (Y'amahame)

Iyo migani yigisha amahame y’imyitwarire, indangagaciro, n’imico myiza.
Ingero:
- "Agapfa kaburiwe ni impongo."
- "Akebo kajya iwa mugarura."
- "Ijya kurisha ihera ku rugo."
Inyigisho: Kwitondera impuruza, gukora ibyiza, no kubanza gufasha abakwegereye.

2. Imigani Ikomoka ku Mateka

Iyo migani ishingiye ku byabaye mu mateka, cyane cyane mu mibereho y’abanyarwanda.
Ingero:
- "Aho kwica gitera, wakwica nyirayo."
- "Urucira mukaso rugatwara nyoko."
Inyigisho: Ikibabaje n'ingaruka z’ubugome cyangwa kutagira ubumuntu.

3. Imigani y’Ubwirwa no Guhwitura

Iyo migani ikoreshwa mu gucyaha cyangwa guhwitura umuntu mu buryo butarimo kwihanangiriza.
Ingero:
- "Ibyaye ikiboze irakirigata."
- "Ushaka inka aryama nka yo."
Inyigisho: Kwirinda ibikorwa bibi no guhindura imyitwarire.

4. Imigani y’Imbunda y'Ubuhanga (Y'ubushishozi)

Iyo migani igaragaza ubuhanga bwo gutekereza no gukemura ibibazo.
Ingero:
- "Iyo umugabo ashaka urugi, arabona urutindo."
- "Nyamara akanyoni katagurutse kamenywa n’ikirere."
Inyigisho: Gukoresha ubwenge no guhanga udushya mu rugamba rw’ubuzima.

5. Imigani Igaruka ku Mibanire n’Abandi

Igaragaza uburyo abantu bakwiye kubana mu bwumvikane n’ubutabera.
Ingero:
- "Inkoni y’umwambi ntibura icyo ikoma."
- "Akaryoshye kose karimara."
Inyigisho: Kwirinda amahane, kwicisha bugufi, no gufasha abandi.

6. Imigani Ijyanye n’Ubugingo n’Umutekano

Iyi migani isobanura uburyo bwo kwirinda ibibazo no guharanira amahoro.
Ingero:
- "Amasinde ntazaca inzara."
- "Uwanga amazimwe aburara ku mugoroba."
Inyigisho: Kwicisha bugufi no gukurikira inama.

Iyi migani yose irerekana ubwenge bw’abanyarwanda mu gucengera ubuzima no kugenera abantu inyigisho z’ingirakamaro mu buryo bworoshye kandi burimo ubwenge.

[1] ttps://www.kigalitoday.com/umuco/ikinyarwanda/article/ese-kubera-iki-bavuga-ko-hari-imigani-y-imigenurano-itakigendanye-n-igihe

[2] ttps://chatgpt.com/c/6763ffa9-79ec-8012-9b84-67a4491e2a9e

[3] ttps://chatgpt.com/c/6763ffa9-79ec-8012-9b84-67a4491e2a9e

[1]

[2]

[3]